ส่วนถ้ำหลวงนั้น ถือได้ว่าเป็นถ้ำที่ยาวที่สุดเป็นลำดับ4ของประเทศไทย โดยมีหลายตำนานที่กล่าวขานประวัติความเป็นมาของถ้ำนี้ ว่า ณ เมืองเชียงรุ้งสิบสองปันนา มีราชธิดาองค์หนึ่ง แอบชอบกับชายเลี้ยงม้า ซึ่งไม่ถูกกฏตามโบราณราชประเพณี ทั้งคู่ได้แอบชอบกันมาจนกระทั่ง พระราชธิดาได้เกิดตั้งท้อง จึงเห็นว่าจะปิดบังไว้มิได้อีกต่อไป ก็เลยแอบหนีตามกันมา พระราชบิดารู้ก็ส่งทหารไล่ติดตาม
กองทหารตามทัน มองเห็นชายเลี้ยงม้าในป่า ก็รุมฆ่าตายณ ตรงนั้น ฝ่ายพระราชธิดามองเห็นกองทหารของพระราชบิดาออกมาจากชายเขา เข้าล้อมพระราชธิดาไว้ แล้วทูลเชื้อเชิญกลับไปยังนครเชียงรุ้ง พระราชธิดาตื่นเต้นตกใจสังหรณ์ใจว่าชายคนรักจะมีอันตรายเสียแล้ว แต่ว่าก็ยังอดใจพูดถามทหารว่ามองเห็นชายหนุ่มหรือเปล่า ทหารก็ทูลตอบว่าได้ฆ่าตายแล้ว
เมื่อทรงรู้ด้วยเหตุนี้ พระราชธิดาทรงเสียใจเป็นอย่างมาก รู้สึกตัวก็เลยอธิษฐาน เอาความรักอันบริสุทธิ์เป็นที่ตั้ง ดึงปิ่นปักผมที่ปักผมออกมา แทงพระขมับของท่านเองจนถึงเลือดไหลออกมาเป็นสาย สิ้นพระชนม์อยู่ที่ตรงนั้น สายพระโลหิตที่ได้หลั่งไหลออกมา ได้เปลี่ยนมาฯลฯแม่น้ำแม่สายในทุกวันนี้ ส่วนพระวรกายของพระราชธิดาที่พักผ่อนยาวเหยียดจากใต้ถึงเหนือ ก็แปลงเป็นภูเขานางนอนกระทั่งปัจจุบันนี้
แล้วก็การที่จะเข้าไปในถ้ำที่นี้ (ตามความเชื่อถือ) จำต้องขอ จากคนที่ดูแลถ้ำ แล้วก็เข้าไปดูด้วยความเงียบสงบ ห้ามส่งเสียงดัง และก็พูดจาในสิ่งที่ไม่สมควร ถ้ำนี้จะต่างจากทุกถ้ำที่ไปๆมาๆเนื่องจากว่าทุกอณูของถ้ำ เสมือนมีชีวิต แล้วก็เสมือนกำลังเฝ้าดูคนที่เข้ามาทุกฝีก้าว แม้กระทั้งในตอนลางวันก็ตามส่วนประวัติความเป็นมาของอีกถ้ำ ที่พวกเราต้องการจะเสนอ นั่นเป็น "ถ้ำเชียงดาว" อำเภอเชียงดาว จังหวัดจังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งถ้ำนี้เป็นถ้ำมีชื่อเสียง แล้วก็มีประวัติที่ลี้ลับ ไม่แพ้กัน
ประวัติย่อของถ้ำเชียงดาว มีอยู่ว่า อดีตถ้ำเชียงดาวมิได้เปิดเป็นสถานที่เที่ยว โดยยังเป็นสถานที่วิปัสสนากรรมฐานของพระภิกษุ ข้างในถ้ำติดตั้งหลวงพ่อทันใจที่สร้างโดยฤาษีอุคันธะ เป็นฤาษีชาวไทใหญ่ที่เดินทางมาจาริกแสวงบุญ ณ อำเภอเชียงดาว แล้วก็ได้ร่วมกับประชาชนสร้างพระเจดีย์ 25 ยอด (เจดีย์ซาวห้ายอด) ขึ้นในปี พุทธศักราช 2456 ถัดมา คุณครูบาศรีวิชัย มาสร้างแล้วก็บูรณะเป็นวัดถ้ำเชียงดาว จวบจนถึงปัจจุบันนี้นอกจากยังมีตำนานของถ้ำเชียงดาวว่า ในอดีตกาลมีเจ้าหลวงคำแดงซึ่งเป็นลูกชายของกษัตริย์จังหวัดพะเยา ได้เริ่มเดินทางตามหาหญิงสาวที่แปลงตัวเป็นกวางทองซึ่งหายลับเข้าไปในถ้ำหลวงเชียงดาว เมื่อเจ้าหลวงคำแดงก็เลยได้
ตามเข้าไปในถ้ำก็มิได้กลับออกมาแต่ว่าได้เปลี่ยนเป็นทวยเทพเทวดารักษาปกป้องคุ้มครองถ้ำหลวงเชียงดาว ราษฎรได้สร้างศาลมอบให้ท่านแล้วก็ตั้งชื่อว่า "ศาลพ่อหลวงคำแดง" ตามตำนานกล่าวไว้ว่าในคืนที่มีนิไม่ตหมายอันดี ท้องฟ้าแจ่มใสจะปรากฏลูกกลมๆมีแสงไฟเหมือนพระบรมสารีริกธาตุลอยออกมาจากข้างหลังภูเขาเชียงดาวประชาชนเช้าใจกันว่าเป็นวิญญาณของเจ้าหลวงคำแดง ไปเยี่ยมถิ่นกำเนิดที่เมืองจังหวัดพะเยาโดยบ้างก็ร่ำลือกันถึงขั้นว่า ถ้ำเชียงดาวนี้ สามารทะลุไปออกถ้ำหลวง อำเภอแม่สาย จังหวัดจังหวัดเชียงรายโน่นทีเดียว ซึ่งยังไม่สามารถที่จะพิสูจน์ได้ว่าเป็นความจริงอะไร